Możliwość zachowania demokratycznego charakteru wyborów przeprowadzanych w warunkach epidemii/pandemii

March 28, 2020

dr Maciej Onasz | Uniwersytet Łódzki

maciej.onasz@uni.lodz.pl | (+48) 604085170

Image by Pete Linforth from Pixabay Image by Pete Linforth from Pixabay

Przedmiot analizy

Trwająca od pierwszych tygodni 2020 roku epidemia choroby COVID-19, wywoływanej przez zakażenie wirusem SARS-CoV-2 (od 11 marca 2020 określana przez Światową Organizację Zdrowia pandemią) wpłynęła na procesy decydowania politycznego na całym świecie, wręcz je dominując. Rozprzestrzenianie się choroby oraz zmiany zachowań – zarówno instytucji publicznych jak i społeczeństw – powodują stawianie kolejnych, fundamentalnych pytań o jakość i przyszłość demokracji, szczególnie demokracji liberalnej, będącej modelem dominującym w świecie Zachodu.

Podstawą funkcjonowania systemów demokratycznych jest wyłanianie władzy politycznej w drodze wyborów, przy czym muszą one spełniać szereg warunków pozwalających na uznanie danego procesu wyborczego za demokratyczny a nie jedynie swego rodzaju namiastkę czy farsę, gdy – nawet przy zachowaniu odpowiedniej formy – nie jest realizowana ich demokratyczna treść.

Powyższe zastrzeżenie należy odnieść również do wyborów przeprowadzanych w czasie kryzysu związanego z powszechnym zagrożeniem dla zdrowia i życia wynikającym z epidemii/pandemii, w tym do obecnego kryzysu wynikającego z rozprzestrzeniania się choroby COVID-19. W przypadku wielu państw, epidemia/pandemia nałożyła się na okres procesu wyborczego, przy czym należy przez niego rozumieć nie samo głosowanie w wyborach powszechnych, ale spójny ciąg czynności wyborczych – od decyzji o przeprowadzeniu wyborów do ustalenia ich wyników i wprowadzenia ich w życie.

Władze poszczególnych państw przyjęły różne strategie odnośnie do przeprowadzania wyborów w tym czasie – od ich odwołania, przez przeprowadzenie i późniejsze wycofanie się z ich części aż po utrzymanie procedury. Należy zatem postawić pytanie o jakość procesu wyborczego przeprowadzanego w trakcie tego rodzaju kryzysu – czy dalej można traktować te wybory jako w pełni demokratyczne?

Niniejsze opracowanie przedstawia analizę tego zagadnienia w ogólnym odniesieniu do procesu wyborów powszechnych oraz analizę konkretnego przypadku – wyborów Prezydenta RP zarządzonych na dzień 10 maja 2020 r. Na podstawie wniosków przedstawiono również rekomendacje odnośnie do możliwych zmian w systemach wyborczych, pozwalających na minimalizację możliwych, negatywnych skutków tego rodzaju kryzysów dla demokratyczności procesu wyborczego.

Uwaga: niniejsza analiza została opracowana przed uchwaleniem zmiany ustawy Kodeks wyborczy przez Sejm RP 28 marca 2020 r.

Metoda analizy

Do analizy wpływu epidemii/pandemii na proces wyborczy wykorzystano model tzw. łańcucha demokratycznego wyboru, przedstawiony przez Andreasa Schedlera. Posłużył się on odniesieniem do procesu wyborczego metafory łańcucha, składającego się z kolejnych elementów (ogniw), które wyrażają komplementarne względem siebie wartości:

Tab. 1. Elementy łańcucha demokratycznego wyboru

Wymiar wyboru Ujęcie normatywne
Przedmiot wyboru Upodmiotowienie: Poddanie pod procedurę wyborczą najważniejszych funkcji/stanowisk w państwie (w systemie).
Zasięg wyboru Wolność podaży: umożliwienie swobodnego kreowania elementów oferty wyborczej.
Formowanie preferencji Wolność popytu: zachowanie uczciwych i równych zasad kształtowania decyzji wyborców z wykorzystaniem dostępu do wielokanałowej informacji.
Agenci wyboru Inkluzja: zagwarantowanie powszechności prawa wyborczego dorosłych obywateli i możliwości jego rzeczywistego wykorzystania.
Wyrażanie preferencji Odizolowanie: zapewnienie wolności wyrażenia preferencji bezpośrednio podczas aktu głosowania w sposób wolny od nacisków oraz sankcji.
Agregacja preferencji Integralność: zachowanie równości wyborczej w aspektach formalnym i materialnym.
Konsekwencje wyboru Nieodwracalność: zagwarantowanie, że wola wyrażona w trakcie procesu wyborczego będzie podlegała realizacji, co odnosi się zarówno do przejęcia władzy w wyniku wyborów jak i jej nienaruszalności.

Opracowanie własne na podstawie: A. Schedler, The Menu of Manipulation, Journal of Democracy 2002, Vol 13, No 2, s. 39-41.

Zastosowanie modelu metaforycznego łańcucha prowadzi do kilku konsekwencji:

  • Łańcuch jest co najwyżej tak mocny (a wybory tak demokratyczne) jak mocne jest jego najsłabsze ogniwo.

  • Osłabienie kilku ogniw w mniejszym stopniu odbija się na trwałości łańcucha niż osłabienie jednego ogniwa o sumarycznie równej sile.

  • Przerwanie jednego ogniwa powoduje przerwanie całego łańcucha.

Jeżeli podjęto by próbę obliczenia poziomu demokratyczności wyborów (mocy łańcucha), należałoby przypisać wartość cząstkową każdemu, kolejnemu ogniwu. Jeżeli każde z ogniw moglibyśmy ocenić w skali od 0 (co oznaczałoby zupełny brak realizacji danej wartości) do 1 (pełna realizacja), to wartość dla całego łańcucha powinniśmy traktować jako iloczyn (a nie sumę) wartości przypisanych kolejnym ogniwom. Zatem obniżenie wartości dowolnego, jednego ogniwa do 0 spowoduje obniżenie mocy całego łańcucha również do 0 (przerwanie go), a np. obniżenie wartości dwóch elementów z 1 do 0,5 spowoduje, że wartość dla całego łańcucha spadnie z 1 do 0,25.

Poszczególne elementy łańcucha demokratycznego wyboru są realizowane na różnych etapach procesu wyborczego:

Tab. 2. Elementy łańcucha demokratycznego wyboru a etapy procesu wyborczego.

Wymiar wyboru Etap procesu wyborczego
Przedmiot wyboru Zarządzenie wyborów
Zasięg wyboru Zgłaszanie kandydatów
Formowanie preferencji Kampania wyborcza
Agenci wyboru Akt głosowania
Wyrażanie preferencji Akt głosowania
Agregacja preferencji Ustalenie wyniku głosowania i wyniku wyborów
Konsekwencje wyboru Objęcie urzędu/stanowiska lub ukonstytuowanie się ciała kolegialnego

Opracowanie własne.

Ogólne skutki sytuacji epidemii/pandemii

Sytuacja kryzysowa, w której znalazły się społeczeństwa na całym świecie (w tym również decydenci polityczni) powoduje szereg konsekwencji. Oczywiście, w inny sposób wpłynie to na proces decydowania politycznego niż na zachowania jednostek tworzących społeczeństwo. Z perspektywy procesu wyborczego najistotniejsze są właśnie zmiany zachowań społecznych. Możemy podzielić je na dwie grupy:

  1. Mechaniczne – są to zmiany będące efektem decyzji władz oraz innych instytucji publicznych. W szczególności należy do nich zaliczyć ograniczenie poruszania się (wynikające z przepisów, nie z własnej decyzji jednostki) a w skrajnych warunkach jego uniemożliwienie np. przez nałożenie reżimu kwarantanny, ograniczenie w możliwości korzystania z usług publicznych – w tym administracji publicznej, ograniczenie możliwości organizowania i uczestniczenia w zgromadzeniach oraz wszelkie inne ograniczenia wynikające z odgórnych decyzji, wpływające na zmniejszenie intensywności i częstotliwości interakcji społecznych. Zaliczymy do nich również zmiany stanowiące pośredni skutek decyzji – np. zawieszenie realizacji zajęć przez szkoły spowodowało mechaniczny efekt w postaci ograniczenia mobilności rodziców dzieci, którzy muszą się nimi opiekować w domu.

  2. Psychologiczne – są to zmiany wynikające z osobistych decyzji jednostki, podjętych w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa lub ograniczenia ryzyka. Są one podejmowane z własnej inicjatywy lub pod wpływem sugestii i apeli płynących zarówno z otoczenia społecznego (np. informacje płynące od lekarzy i specjalistów czy akcja „zostań w domu”), jak i z instytucji władzy lub związanych z władzą, o ile nie mają one charakteru przymusowego (np. umożliwienie i promowanie pracy zdalnej, w formie home office i innych ograniczeń poruszania się, nie stanowiące jednak obowiązku/zakazu i nie objęte sankcjami).

  3. Wpływ sytuacji epidemii/pandemii na proces wyborczy

Sytuacja kryzysowa związana z epidemią/pandemią powodującą zagrożenie dla zdrowia i życia wielu osób wpływa w różnym stopniu i w różny sposób na kolejne etapy procesu wyborczego, a w konsekwencji – na kolejne ogniwa łańcucha demokratycznego wyboru.

Zarządzenie wyborów (przedmiot wyboru)

Wpływ sytuacji epidemii/pandemii na ten element procesu jest bardzo ograniczony i możliwy wyłącznie w sytuacji, w której epidemia/pandemia zostanie zdiagnozowana przed zarządzeniem wyborów a przez to – rozpoczęciem procedury wyborczej. Należy przy tym pamiętać, że, najczęściej, organ zarządzający dane wybory (niezależnie czy mowa o wyborze głowy państwa, parlamentu, organów na poziomie samorządu czy innym) jest ograniczony przepisami prawa. W znacznej mierze następuje w tym miejscu jedynie potwierdzenie rozpoczęcia procesu wyborczego, ewentualnie ze wskazaniem określonych jego elementów technicznych (np. dnia głosowania, jeżeli istnieje kilka możliwości).

Zgłaszanie kandydatów (zasięg wyboru)

Na tym etapie procesu wyborczego, skutki (zarówno mechaniczne jak i psychologiczne) epidemii/pandemii mają znacznie większe znaczenie. Dotyczy to w szczególnym stopniu tych systemów wyborczych, w których udział danego podmiotu (np. kandydata, listy, partii) w wyborach i skorzystanie z możliwości kandydowania są uzależnione wprost lub pośrednio (1) od uzyskania poparcia społecznego wyrażonego liczbą podpisów poparcia. W mniejszym stopniu ma to znaczenie w systemach stosujących rozwiązania alternatywne – np. kaucji wyborczych (wpłaty określonych środków, które są zwracane, jeżeli kandydat/partia uzyska określone poparcie, w innym wypadku przepadają) czy poparcia wyborców kwalifikowanych (np. osób pełniących funkcje z wyboru społecznego). W sytuacji, w której wymagana jest duża liczba podpisów, ponadto stosowane rozwiązania szczegółowe nie umożliwiają łatwego udzielenia kandydaturze poparcia w sposób niewymagający bezpośredniego kontaktu (np. przez uwierzytelnioną deklarację online), ograniczenie mobilności obywateli oraz wchodzenia przez nich w interakcje (niezależnie czy ma to charakter mechaniczny czy psychologiczny) powoduje, że ciężar takiego obowiązku ulega zwielokrotnieniu. Może się to przełożyć, w konsekwencji, na eliminację z procesu wyborczego tych kandydatów (list, partii, etc.), którzy w normalnych warunkach zostaliby skutecznie zgłoszeni, a przez to mieli możliwość rywalizowania z innymi podmiotami a nawet uzyskania zwycięstwa w danych wyborach. Należy zatem stwierdzić, że sytuacja epidemii/pandemii w istotnym stopniu wpływa na ograniczenie możliwości realizacji prawa do kandydowania przez część podmiotów.

Kampania wyborcza (formowanie preferencji)

Ten etap procesu wyborczego należy uznać za najbardziej rozciągnięty w czasie – w praktyce rozpoczyna się jeszcze przed ogłoszeniem/zarządzeniem wyborów i kończy dopiero w momencie głosowania. Można spotkać się również z opiniami, że kampania wyborcza jest zjawiskiem ciągłym, w którym zmianie ulega jedynie dobór tematów, w celu dostosowania ich do sytuacji. Dla oceny demokratyczności wyborów najważniejszy jest jednak wpływ sytuacji epidemii/pandemii na oficjalną, sformalizowaną kampanię wyborczą, czyli na okres przeznaczony na przekonywanie wyborców przez polityków. Kampania jest procesem długim i złożonym, dlatego warto rozważyć 3 jej aspekty:

- Przedmiot kampanii (dobór tematów)

Trwająca epidemia/pandemia niewątpliwie wywiera wpływ na dobór tematów kampanii wyborczej. Uwaga zarówno mediów jak i opinii publicznej skupia się na istniejących zagrożeniach i działaniach podjętych w celu ich zwalczenia czy zminimalizowania, przez co inne tematy schodzą na dalszy plan. Trudniej zainteresować potencjalnych wyborców innymi kwestiami – niezależnie czy są to sprawy o obiektywnie mniejszym (stosując przykłady polskie niech będzie to kwestia potencjalnego wynagrodzenia wypłacanego małżonce lub małżonkowi głowy państwa) czy większym (np. konstrukcja systemu emerytalnego) znaczeniu. Równocześnie, należy stwierdzić, że dobór tematów kampanii każdorazowo stanowi wynik swoistej gry popytu (ze strony odbiorców – wyborców oraz pośredników – mediów) i podaży (kandydaci, partie, grupy interesu). Nie ma (szczególnie w systemach demokratycznych) możliwości zadekretowania tematów kampanii ani określenia jednoznacznego i niebudzącego wątpliwości katalogu tematów, które powinny być w jej trakcie poruszone (tym bardziej określenia, jaką część czasu i uwagi przeznaczyć należy na każdy z nich). Z tego względu nie sposób potwierdzić tezy o ograniczeniu demokratyczności wyborów przez wpływ na ten aspekt kampanii wyborczej;

- Przewaga tzw. inkumbenta

Mimo, że demokratyczny proces wyborczy powinien zapewniać wszystkim jego uczestnikom równe szanse, w praktyce możliwości poszczególnych aktorów procesu wyborczego są różne. Na szczególnie uprzywilejowanej pozycji znajduje się podmiot (osoba, partia), która pełni daną funkcję/posiada władzę w danym momencie i ubiega się o odnowienie mandatu, nie zaś o jego przyznanie. Nauki społeczne określają taką sytuację jako przewagę inkumbenta (incumbency advantage) i jest ona zjawiskiem powszechnym. W trakcie sytuacji kryzysowej następuje wzmocnienie orientacji społeczeństwa na władzę (wynikające z potrzeby bezpieczeństwa), co dodatkowo potęguje ten efekt. Podobnie – koncentracja uwagi zarówno społeczeństwa jak i pośredników informacji (mediów) na działaniach władzy. Stąd też wpływ przewagi inkumbenta na demokratyczność kampanii – a pośrednio całego procesu – należy oceniać tak samo jak w wypadku wyborów przeprowadzanych w normalnych warunkach. Kluczowa staje się w tym miejscu analiza, czy inkumbent (i jego zaplecze) nie wykorzystuje zasobów władzy do prowadzenia kampanii oraz, czy podejmowane przez niego decyzje polityczne byłyby tożsame w sytuacji gdyby nie trwała kampania wyborcza. Nie ulega to zatem zmianie pod wpływem sytuacji kryzysowej epidemii/pandemii;

- Kanały kampanii wyborczej

Różnorodność kanałów komunikacji między kandydatami (partiami) a wyborcami w trakcie kryzysu epidemii/pandemii ulega znaczącej redukcji, a faktyczna możliwość wykorzystania nadal dostępnych – w znacznej części osłabieniu. W pierwszej kolejności wiąże się to z ograniczeniem (niezależnie czy narzuconym z wykorzystaniem rozwiązań prawnych czy w wyniku samokontroli społecznej) zgromadzeń, co uniemożliwia lub w znaczący sposób utrudnia wykorzystywanie narzędzi i kanałów komunikacji bazujących na dużych skupiskach osób (konwencje, wiece, ale też bezpośrednie spotkania). W drugiej kolejności – wynika to z ograniczenia mobilności jednostek, powodującej, że takie tradycyjne metody prowadzenia kampanii jak plakaty, reklama zewnętrzna (w tym reklama wielkoformatowa) czy rozdawanie ulotek tracą de facto rację bytu. Z kolei ograniczenie interakcji społecznych neguje sens wszelkich form kampanii bezpośredniej, w tym symbolicznego „ściskania dłoni”. Równocześnie – wzrasta znaczenie pozostałych kanałów komunikacji, w szczególności mediów oraz Internetu. I to w czasie, w którym uwaga tych ostatnich jest skupiona na zagrożeniu zdrowia i życia oraz jego zwalczaniu, co ogranicza faktyczny przekaz informacji o kandydatach (listach, partiach). Taka reedukacja w szczególności ogranicza szanse kandydatów (list, partii) nie dysponujących znacznymi środkami finansowymi (które mogłyby przeznaczyć na komercyjną reklamę w mediach tradycyjnych oraz w Internecie) oraz kierujących swój przekaz do środowisk nie korzystających z tych kanałów komunikacji lub korzystających z nich w stopniu ograniczonym. Wyraźnie można zatem zaobserwować – możliwy i faktyczny – negatywny wpływ kryzysu na zachowanie równości kandydatów (list, partii).

Zważywszy na fakt, że między trzema wyżej przedstawionymi aspektami kampanii wyborczej następuje efekt wzajemnego nałożenia się i wzmocnienia; niewątpliwie, należy stwierdzić, że sytuacja kryzysowa związana z epidemią/pandemią ogranicza demokratyczność kampanii wyborczej jako elementu demokratycznego procesu wyborczego.

Akt głosowania (agenci wyboru)

Jest to jeden z etapów procesu wyborczego szczególnie narażony na negatywne skutki powszechnego zagrożenia dla życia i zdrowia – właśnie pod kątem wymiaru skupiającego się w głównej mierze na zapewnieniu powszechnego prawa głosowania i możliwości jego realizacji. Możliwość realizacji zasady powszechności wyborów jest ograniczona zarówno przez skutki mechaniczne jak i psychologiczne epidemii/pandemii. W odniesieniu do skutków mechanicznych – liczba osób objętych zakazem poruszania się (wszelkie formy kwarantanny i izolacji) w każdym państwie jest inna, są to jednak grupy osób niemożliwe do pominięcia z perspektywy procesu wyborczego. Przykładowo – w Polsce, liczba osób objętych ograniczeniami w ostatnich dniach marca przekracza 150.000. Co więcej – z uwagi na specyficzny charakter nakładanych ograniczeń (przez służby sanitarne, medyczne etc.) nie istnieje możliwość odwołania się od nałożonych zakazów. Równocześnie, są one egzekwowane przez instytucje publiczne uzbrojone w możliwość nakładania sankcji za ich nieprzestrzeganie. Mimo, że ograniczenie możliwości korzystania z praw przez jednostkę – w tym wypadku praw wyborczych – jest dopuszczalne w systemach demokratycznych dla ochrony innych wartości (a możliwość nałożenia kwarantanny z różnych przyczyn istniała również przed obecnym kryzysem), w wypadku epidemii/pandemii istotny jest fakt, że ograniczenia te dotykają znacznie większej liczby osób niż w warunkach normalnych. Jeszcze większe znaczenie mogą mieć skutki psychologiczne, gdy znaczna część uprawnionych do głosowania zrezygnuje z realizacji tego prawa z uwagi na obawę o życie i zdrowie. Taki efekt zdają się potwierdzać wybory lokalne przeprowadzone (częściowo) we Francji. Na tym polu mamy zatem do czynienia z bardzo istotnym ograniczeniem realizacji wartości demokratycznych (powszechności), a co za tym idzie – demokratyczności całego procesu wyborczego. Co istotne – poziom ograniczenia w odniesieniu do efektów mechanicznych można ocenić dopiero w ostatnich dniach przed głosowaniem (z uwagi na praktykowany 14-dniowy okres kwarantanny). Negatywny efekt na tym polu może być ograniczony przez zastosowanie alternatywnych form oddawania głosu – korespondencyjne, przez przedstawiciela lub głosowania internetowego (2).

Akt głosowania (wyrażanie preferencji)

Mimo, że kolejna z wartości realizowanych w procesie wyborczym dotyczy tego samego co powyżej etapu procesu, w przeciwieństwie do agentów wyboru, nic nie wskazuje na obniżenie poziomu demokratyczności procesu wyborczego w odniesieniu do swobody wyrażania preferencji. Całokształt norm opartych o stworzenie warunków dla głosowania tajnego nie ulega modyfikacji (jak i możliwość skorzystania z niego) w konsekwencji zaistnienia warunków epidemii/pandemii.

Ustalenie wyniku głosowania i wyniku wyborów (agregacja preferencji)

Jako, że ten etap angażuje bezpośrednio (i w sposób ciągły) wyjątkowo dużą liczbę osób, jest w szczególny sposób narażony na konsekwencje epidemii/pandemii. Mimo, że – w odbiorze społecznym – skupia się on na zliczaniu głosów, jest procesem znacznie szerszym – począwszy od powołania terenowej administracji wyborczej (szczególnie, jeżeli ma charakter doraźny, w polskich warunkach są to głównie Obwodowe Komisje Wyborcze), przez kolejne etapy jej pracy po ustalenie wyników głosowania oraz przekazanie ich na wyższe poziomy. Całość procesu powinna gwarantować zachowanie zasady równości oraz zabezpieczyć proces wyborczy przed manipulacjami. Ten element systemu jest głównie narażony na efekty psychologiczne epidemii/pandemii, przejawiające się m.in. trudnościami w skompletowaniu składów organów wyborczych, reprezentatywności tych składów (mających zapewnić wzajemną kontrolę i uczciwość przebiegu kolejnych czynności) oraz zabezpieczeniu przed manipulacjami (na co wpływa choćby ograniczenie faktycznej możliwości kontroli społecznej – przez organizacje pozarządowe – i politycznej – przez obserwatorów delegowanych przez ugrupowania polityczne). Stanowi to realne zagrożenie dla prawidłowego przebiegu procesu wyborczego, a co za tym idzie – jego demokratyczności. W praktyce, może być ono zredukowane przez zastosowanie odpowiednich szczegółowych elementów technicznych (profesjonalizacja korpusu wyborczego, elementy wzajemnej kontroli) jak i przez wpływ innych elementów systemu politycznego (można założyć, że demokracje o wyższym stopniu konsolidacji będą mniej narażone na zagrożenia).

Objęcie urzędu/stanowiska lub ukonstytuowanie się ciała kolegialnego (konsekwencje wyboru)

Możliwość skutecznego (i nieprzerwanego w przyszłości) urzeczywistnienia wyniku wyborów jest zależna od dwóch grup czynników: po pierwsze od jakości procesu na poprzednich etapach (im więcej zagrożeń oraz zaburzeń demokratyczności procesu tym wyższe zagrożenie na tym etapie); po drugie – innych elementów systemu politycznego oraz poziomu jego konsolidacji. Z tego względu – możliwość zaistnienia zagrożenia na tym etapie powinna być analizowana w odniesieniu do konkretnego przypadku.

Wpływ sytuacji epidemii/pandemii na proces wyborczy Prezydenta RP w 2020 roku

Poszczególne tezy odnośnie do zagrożeń lub wprost obniżenia poziomu realizacji wartości przypisanych do kolejnych etapów procesu wyborczego znajdują potwierdzenie w toku trwającego procesu wyboru Prezydenta RP, a w odniesieniu do jeszcze niezrealizowanych etapów – ich wystąpienie jest wielce prawdopodobne. Przedstawione zostało to w kolejnej tabeli.

Tab. 3. Wpływ epidemii/pandemii na proces wyboru Prezydenta RP w 2020 r.

Etap procesu wyborczego Naruszenie/ zagrożenie naruszenia wartości
Zarządzenie wyborów Brak
Zgłaszanie kandydatów Utrudnienie uwiarygodnienia kandydata wymagającego przedstawienia 100.000 podpisów, możliwa praktyczna redukcja liczby kandydatów względem sytuacji normalnej.
Kampania wyborcza Praktyczna eliminacja części kanałów komunikacji (zgromadzenia, plakaty, reklama zewnętrzna w tym wielkoformatowa, ulotki, kontakt bezpośredni [w jeszcze większym stopniu od 24.03]*). Brak lub minimalna ekspozycja części kandydatów w przekazie medialnym. * wprowadzenie wzmocnionych ograniczeń odnośnie do zgromadzeń – maksymalnie do 2 osób.
Akt głosowania [potencjalne] Duża liczba uprawnionych do głosowania bez możliwości realizacji swojego prawa z uwagi na czynniki mechaniczne. Prawdopodobne odstąpienie od realizacji swego prawa przez znaczną część społeczeństwa z uwagi na skutki psychologiczne. Brak powszechnego dostępu do alternatywnych form głosowania, a istniejące [nawet w odniesieniu do uprawnionych] nieefektywne z uwagi na terminy czynności.
Ustalenie wyniku głosowania i wyniku wyborów Pojawiające się trudności w kompletowaniu składów Obwodowych Komisji Wyborczych. Występujące już na w marcu zawieszenie procedury przyjmowania zgłoszeń na poziomie gminy (np. Łódź).
Objęcie urzędu/stanowiska lub ukonstytuowanie się ciała kolegialnego Z uwagi na zaburzenia na poprzednich etapach oraz niski poziom konsolidacji systemu politycznego – możliwa przynajmniej częściowa delegitymizacja procesu wyborczego oraz osoby wybranej.

Opracowanie własne.

Wnioski i rekomendacje

W ujęciu ogólnym procesu wyborczego w warunkach epidemii/pandemii należy wskazać na szereg zagrożeń dla poszczególnych wymiarów demokratycznego procesu wyborczego oraz – co jeszcze bardziej istotne – na możliwe do przewidzenia, z pewnością lub dużym prawdopodobieństwem, ograniczenia realizacji tych wymiarów. Dotyczą one większości spośród wskazanych etapów procesu wyborczego. W konsekwencji – mogą prowadzić do pozbawienia całości procesu wyborczego jego demokratycznej treści, a w konsekwencji – delegitymizacji procesu, delegitymizacji funkcji oraz ciał kolegialnych w jego wyniku wyłonionych, a w najgorszym przypadku – delegitymizacji systemu politycznego. Należy jednoznacznie stwierdzić, że przeprowadzanie wyborów w warunkach zagrożenia wynikającego z epidemii/pandemii obniża poziom demokratyczności procesu wyborczego i może prowadzić do utraty przez dany proces wyborczy demokratycznej treści.

Zidentyfikowane jako istniejące naruszenia lub potencjalne zagrożenia naruszenia wartości demokratycznego procesu wyboru znajdują potwierdzenie (w pełni) w odniesieniu do trwającego procesu wyboru Prezydenta RP.

Wyniki analizy – w ogólnym odniesieniu do procesu wyborczego oraz w odniesieniu do trwającego procesu wyboru Prezydenta RP zostały przedstawione w kolejnej tabeli.

Tab. 4. Potencjalne zagrożenia i faktyczne ograniczenia realizacji wartości demokratycznego łańcucha wyboru.

Wymiar wyboru Etap procesu Możliwość ograniczenia lub ograniczenie realizacji wymiaru (analiza ogólna) Możliwość ograniczenia lub ograniczenie realizacji wymiaru (wybory Prezydenta RP)
Przedmiot wyboru Zarządzenie wyborów Brak Brak
Zasięg wyboru Zgłaszanie kandydatów Możliwe ograniczenie w stopniu umiarkowanym lub znacznym Ograniczenie w stopniu znacznym
Formowanie preferencji Kampania wyborcza Ograniczenie w stopniu umiarkowanym Ograniczenie w stopniu umiarkowanym
Agenci wyboru Akt głosowania Ograniczenie w stopniu umiarkowanym lub znacznym Potencjalne ograniczenie w stopniu znacznym
Wyrażanie preferencji Akt głosowania Brak Brak
Agregacja preferencji Ustalenie wyniku głosowania i wyniku wyborów Istnieje ryzyko ograniczenia Potwierdzone ryzyko ograniczenia
Konsekwencje wyboru Objęcie urzędu/stanowiska lub ukonstytuowanie się ciała kolegialnego Możliwe, zależne od poprzednich etapów oraz innych elementów systemu politycznego i stopnia jego konsolidacji. Prawdopodobne

Opracowanie własne.

Przeprowadzona analiza pozwala na przedstawienie rekomendacji zmian w systemach wyborczych – zarówno w odniesieniu ogólnych jak i w odniesieniu do systemu wyborczego Prezydenta RP. Z uwagi na stałość elementów technicznych polskich systemów wyborczych, przedstawione rekomendacje można odnieść również do pozostałych wyborów powszechnych przeprowadzanych w Polsce. Należy przy tym zaznaczyć, że rekomendowane zmiany nie muszą mieć charakteru ogólnego i mogą być wprowadzone do systemów wyborczych w formie pozwalającej na ich uruchomienie w sytuacji kryzysowej podobnej do obecnej (w całości lub ich elementów).

Tab. 5. Rekomendacje odnośnie zmian w systemie wyborczym.

Wymiar wyboru Etap procesu Rekomendacje w ujęciu ogólnym Rekomendacje w odniesieniu do systemów wyborczych stosowanych w Polsce
Przedmiot wyboru Zarządzenie wyborów Brak Brak
Zasięg wyboru Zgłaszanie kandydatów Wprowadzenie form uwierzytelnienia kandydata (listy, partii) nie wymagających przedstawienia podpisów zbieranych bezpośrednio. Umożliwienie zgłoszenia kandydata (listy) z wykorzystaniem innej (alternatywnej) formy uwierzytelnienia niż zebrane podpisy osób uprawnionych do głosowania, np.: - zgłoszenie poparte przez wyborców kwalifikowanych (wybory Prezydenta RP), - zgłoszenie przez kluby poselskie/parlamentarne - wpłacenie kaucji wyborczej
Formowanie preferencji Kampania wyborcza Upowszechnienie dostępności do alternatywnych kanałów komunikacji (np. powszechny dostęp do sieci Internet). Jak w ogólnych.
Agenci wyboru Akt głosowania Umożliwienie/poszerzenie możliwości wykorzystywania alternatywnych form głosowania. Wprowadzenie/poszerzenie alternatywnych form głosowania: - głosowanie korespondencyjne (przywrócenie) – możliwie powszechne w warunkach kryzysu. - głosowanie przez przedstawiciela (pełnomocnika) – z zachowaniem warunków bezpieczeństwa systemu oraz równości formalnej (przeciwdziałanie skupowaniu pełnomocnictw-głosów). BRAK REKOMENDACJI dla głosowania elektronicznego.
Wyrażanie preferencji Akt głosowania Brak Brak
Agregacja preferencji Ustalenie wyniku głosowania i wyniku wyborów Zależne od szczegółowych rozwiązań technicznych stosowanych w systemie. - profesjonalizacja korpusu wyborczego. - wzmocnienie roli i uprawnień obserwatorów (z ramienia ugrupowań politycznych oraz niezależnych)
Konsekwencje wyboru Objęcie urzędu/stanowiska lub ukonstytuowanie się ciała kolegialnego Brak Brak

Opracowanie własne.


Przypisy końcowe

(1) Z zależnością pośrednią mamy do czynienia np. w przypadku wyborów wójta, burmistrza lub prezydenta miasta w polskich wyborach samorządowych zarządzonych w związku z upływem kadencji. Komitet wyborczy nie jest zobowiązany do poparcia kandydata na wójta określoną liczbą podpisów, ale zgłoszenie takiego kandydata wymaga wcześniejszej rejestracji list kandydatów w przynajmniej połowie okręgów w wyborach do rady danej gminy – a do ich rejestracji podpisy są już niezbędne.

(2) Choć ostatnia z przedstawionych możliwości – głosowanie internetowe (elektroniczne) została do tej pory zweryfikowana w praktyce negatywnie i przytoczenie jej w tym miejscu nie może być w żadnej mierze traktowane jako rekomendacja zastosowania takiego rozwiązania.

Pobierz artykuł (.pdf):
https://drive.google.com/open?id=1ravaR0FSB0IY_bIVzXvFrOc-UYq8tPwC